Laatste wijziging: 6 oktober 2024.
In deze zevendelige serie kun je op basis van overlijdensaktes de verschillende doodsoorzaken lezen van de gesneuvelde/overleden/omgekomen mensen die voor Nazi-Duitsland vochten of zich hebben ingezet om de oorlogsmachine draaiende te houden.
Per jaar vat ik samen wat de meest voorkomende doodsoorzaak was en benoem ik de overige doodsoorzaken. Hierbij komt meteen een vermelding dat niet van alle personen een overlijdensakte te vinden is waardoor de doodsoorzaak van die personen dus onbekend blijft. Ook melden ze lang niet altijd de exacte doodsoorzaak en soms zijn ze erg gedetailleerd. De focus ligt vooral op oorzaken anders dan “gesneuveld in gevecht”. Denk hierbij onder andere aan ongevallen, ziektes en zelfmoorden.
We beginnen in 1940 op 20 mei. Waarom niet op 10 mei? Aannames zijn fout, maar toch neem ik aan dat de meeste mensen vielen door gevechtshandelingen en niet door ziektes, zelfmoorden of deserties tijdens deze eerste 10 dagen. Behandel je ze dan niet? Jawel maar pas op het laatst voeg ik deze toe. Ik kan 30 tot 50 personen per avond uitzoeken. Aangezien er ruim 1600 personen in deze 10 dagen omkwamen kost het mij +- 40 dagen om dit uit te zoeken en om dan tot de conclusie te komen dat waarschijnlijk >98% viel door oorlogshandelingen.
Iedereen die wel eens in de overlijdensaktes duikt merkt ook dat vanaf september 1944 tot november 1944 het aantal aktes summier is. De simpele oorzaak, Market-Garden en de vele gesneuvelden die weken. De aanvoer van doden was erg groot waardoor de aktes achterbleven met invullen. Ditzelfde probleem zie je vanaf februari/maart 1945 ook weer opduiken. De maanden hiertussen zijn nog enigszins vindbaar. Het gros van doodsoorzaken in die maanden is ook grotendeels “gesneuveld in gevecht”, niet geheel verrassend. Zoals ik al meldde richt ik mij voornamelijk op de afwijkende doodsoorzaken.
Overlijdensakte uitleg hoe je zelf kunt zoeken
In het Duits heet het “Sterbeurkunde”. Op de website Ancestry.de kun je deze vinden na het invullen van de naam, geboortedatum, overlijdensdatum en/of wat andere data. Des te meer info je invult des te beter kun je de juiste persoon vinden in plaats van dat je een lijst van 600 namen krijgt.
Iedereen kan in deze database zoeken. Wil je gedetailleerde resultaten zien dan mag je betalen. Een abonnement kost +- €40,- per half jaar en dan heb je inzicht in de database van Duitse gesneuvelden tussen 1939 en 1948. Gratis tip, sluit je abonnement af via Ancestry.de en niet via Ancestry.com. Zelf abonnement maar de .com site is op Amerika gericht en derhalve veel duurder.
Een zoekopdracht is het handigste te beginnen vanuit Find a Grave Ysselsteyn, mits je info wil over een gesneuvelde die daar ligt. Vaak heb je dan ook meteen de geboortedata en overlijdensdata en spellingswijze van de naam bij de hand. Vaar hier echter niet blind op, de namen zijn soms fout gespeld en overlijdensdata klopt ook niet altijd.
Soms vermelden ze de begraafdatum, of datum van aanspoelen op een strand ipv de overlijdensdatum.
De Sterbeurkundes zijn ingelezen door een AI en zo ingevoerd in het systeem. Dit werkt behoorlijk goed maar wijkt wel eens op details af. Je ziet vaak dat SSers als 44ers worden aangeduid omdat de AI de letters SS als getal leest. Nogmaals vaar hier niet blind op. Pas je zoekparameters aan als je een persoon niet gevonden krijgt. Haal de voornaam weg, of achternaam en zoek op geboortejaar en complete overlijdensdatum. Je zal zien dat je zo al veel personen kunt vinden. Soms kan de AI de voor of achternaam niet goed lezen en krijg je dus afwijkingen, speel dus een beetje qua invoer met de mogelijkheden.
Voorbeeld
Hieronder kun je een voorbeeld zien van een zoekopdracht naar Karl-Heinz Rosch. Een bekende gesneuvelde met een eigen standbeeld in Nederland, niet in 1940 gesneuveld overigens.
Ik zoek om te beginnen naar Karl Rosch die overleden is in 1944. Ik kijk dan naar wat dit oplevert aan resultaten. Nu weet ik dat de persoon die ik zoek op 6 oktober is overleden, toevallig staat deze bovenaan de lijst met 26 personen die zo heten en in 1944 omkwamen al zie je ook meteen diverse andere achternamen verschijnen die hij aandraagt als mogelijke oplossing.
Je klikt op de gezochte naam en je ziet dat hij 2 overlijdensaktes heeft in dit geval. Soms geeft de ene akte wat meer info dan de ander. Vergeet ook niet op de achterzijde te kijken, hier staat vaak de doodsoorzaak en de familie vermeld.
Het volgende probleem dat je tegenkomt is dat het vaak geschreven kaartjes zijn en niet iedereen heeft een duidelijk handschrift. Maar al hebben ze dat wel dan moet je het nog maar zien te ontcijferen door de vele afkortingen en Duitse termen. Hier heb je een mooie oplossing voor. Transkibus voor oud Duits. Een AI waar je de akte kunt uploaden en het hem laten lezen. Niet zaligmakend maar toch erg behulpzaam. Is je Duits niet goed? Daarvoor gebruik ik dan weer ChatGPT. Deze laat ik de Duitse woorden vertalen, Google translate werkt ook redelijk maar bij ChatGPT kun je doorvragen wat hij “denkt” dat het woord is als het niet duidelijk is. Wederom, niet zaligmakend maar toch vaak erg handig maar vaar ook hier niet blind op en controleer of het klopt wat hij meldt.
Veel gebruikte termen
Op de overlijdensaktes kom je vele termen tegen. Hieronder de meest gebruikte en de uitleg.
- Unfall: Door een ongeval om het leven gekomen. Dit kan een verkeersongeval zijn maar ook een val van het dak waarbij de persoon overlijdt.
- Verstorben: Overleden. Wordt hoofdzakelijk gebruikt bij een natuurlijke of niet gewelddadige dood.
- Gefallen: Gesneuveld. Veelal door een gewelddadige doodsoorzaak overleden.
- Selbstmord: Zelfmoord.
- Selbstmord durch Erschießen: Zich van het leven beroofd door schieten met een (vuur)wapen.
- Selbstmord durch Erhängen: Zich van het leven beroofd door ophanging.
- Selbstmord durch Ertrinken: Zich van het leven beroofd door verdrinking.
- Freitod: Zelfmoord.
- Ertrunken: Verdronken.
Hoeveel doden per maand
Hoeveel doden vielen er per maand in 1940? Exacte aantallen zijn lastig te benoemen, getallen gebaseerd op personen die op Ysselsteyn liggen zijn wel wat eenvoudiger aan te duiden. Wederom met de kanttekening die ik telkens maak; enkel onder de bekenden, er liggen ook vele onbekenden waar (gedeeltelijke) data van ontbreekt waardoor cijfers altijd bij benadering zijn. Kortom onderstaande cijfers zijn dus gebaseerd op de doden die op Ysselsteyn liggen en waarvan alles bekend is. Doden die zijn overgebracht naar Duitsland of andere thuislanden zijn niet meegeteld. Het is dus geen correcte weergave van het totaal aantal doden aan Duitse zijde.
- Januari: 0
- Februari: 0
- Maart: 2
- April: 1
- Mei:~1685
- Juni: ~60
- Juli: ~75
- Augustus: ~90
- September: ~157
- Oktober: ~101
- November: ~114
- December: ~85
Maakt een totaal van ~2372.
De uitschieter in mei is duidelijk, dat is de inval. Daarna zakte het aantal logischerwijs drastisch in. In september is er echter weer een kleine piek.
Wat is daar gebeurd? Er vielen 43 slachtoffers doordat hun vliegtuig(en) neerstortte. Twintig personen kwamen om bij enkele bombardementen. 24 personen verdronken die maand en bij één ongeval met munitie kwamen tegelijk tien man om. Dit zijn enkele opvallende gevallen die het aantal omhoog stuwen.
Tabel met doodsoorzaken
Hieronder de tabel met doodsoorzaken van 20-5-1940 tot en met 31-12-1940. In de lijst zijn de gegevens opgenomen van 761 bekende overledenen. Er zijn 7 onbekende doden dit jaar die dus niet meetellen in de data. De ruim 1600 die vielen tussen 10-5-1940 en 20-5-1940 worden later toegevoegd bij een update. Er liggen 2372 gesneuvelden op Ysselsteyn waarvan bekend is dat ze tussen 1-1-1940 en 31-12-1940 overleden.
De benoemde aantallen oorzaken zijn dus op basis van overlijdensaktes. Er is geen verder onderzoek uitgevoerd per geval of de aktes 100% correct zijn.
Zelfmoorden (Selbstmord)
Op de overlijdensaktes staat te lezen “Selbstmord” of “Freitod”. Aangezien dit meestal als oneervol werd beschouwd werden deze personen apart begraven van de soldaten die in de strijd eervol sneuvelden. Ze kregen een zwart eenvoudig kruis in plaats van een wit en ze lagen bij elkaar, ze werden zonder enig militair eerbetoon ter aarde besteld.
Toch kun je niet de conclusie trekken dat iedereen die in zo’n apart vak begraven lag zelfmoord pleegde. Degene die aan een ziekte overleden kwamen hier regelmatig ook bij te liggen. Ook degene die gefusilleerd waren kregen hier een apart plekje en niet op het ereveld.
Op de begraafplaats Soestbergen in Utrecht was een zogenaamde “Zwarte kruisen afdeling” waar enkel zelfmoordenaars en gefusilleerde lagen. Deze 47 man zijn na de oorlog naar Ysselsteyn overgebracht. Op Ysselsteyn liggen de meesten van deze afdeling nu nog naast elkaar.
Het aantal zelfmoorden in 1940 bedraagt minimaal 24. De eerste waarvan bekend is dat hij zelfmoord pleegde is op 29 juni 1940 en dit was ook meteen de jongste van dit jaar.
De jongste persoon was 17 jaar oud, de oudste was 53. De rangen variëren van manschappen tot een Leutnant.
Op diverse overlijdensaktes staat de manier waarop zelfmoord is gepleegd. De meest voorkomende manieren van degene waarbij dit is vermeld is door een vuurwapen. Een enkeling sprong voor de trein. De jongste pleegde zelfmoord uit angst voor een straf.
Opvallende doodsoorzaken
Op woensdag 13 november 1940 werd er op de locatie waar je nu vliegbasis de Peel vindt (Luitenant-generaal Bestkazerne) een nieuw type 15cm artilleriegranaat getest. Vanaf een locatie net achter de huidige Vredepeelweg werd op een kazemat gericht die op de huidige vliegbasis lag aan het defensiekanaal. Om dit goed te kunnen waarnemen was er een grote tent geplaatst net naast de vuurlijn waar vele Duitsers stonden te wachten op de demonstratie. Deze tent stond naar verluid op ongeveer 800 meter vanaf de kazemat zodat het effect goed bekeken kon worden.
De afgevuurde 15cm brisant granaat is echter niet op de kazemat terecht gekomen maar precies op de tent met waarnemers. Hierbij vielen meteen 15 doden en vele zwaargewonden waarvan er later nog 3 overleden. Zie hier voor meer info
Drie personen werden op 20 mei gefusilleerd wegens desertie. Ze waren al voor de inval op Nederland gevlucht en dachten misschien hier veilig te zijn. Ze werden echter snel ontdekt en op 20 mei werd het vonnis voltrokken. Ze waren niet de enigen in 1940 die voor deserteren doodgeschoten werden. Er werden vijf personen gefusilleerd waarvan het bekend was dat ze gedeserteerd waren.
Bekijk ook voor andere jaren de doodsoorzaken. (Niet aanklikbare links zijn nog niet verwerkt/online)
- Doodsoorzaken 1940
- Doodsoorzaken 1941
- Doodsoorzaken 1942
- Doodsoorzaken 1943
- Doodsoorzaken 1944
- Doodsoorzaken 1945
- Doodsoorzaken na de oorlog
Elk bericht is tot stand gekomen door gebruik te maken van diverse bronnen.
- SGLO [Studiegroep Luchtoorlog]
- Find a Grave Ysselsteyn [Fred van den Munckhof]
- Stichting Oorlogsslachtoffers [Richard Schoutissen]
- Ancestry Duitse database [Betaalde database]
- Boek: Achtung Minen-Antoon Meijers
- Boek: Duitse militaire begraafplaats Ysselsteyn-Hans Sakkers
- Alle getoonde foto’s zijn door de webmaster gemaakt tenzij anders vermeld. Deze mogen dus ook niet zonder schriftelijke toestemming verspreid worden.
