In deze vijfdelige serie kun je op basis van overlijdensaktes de verschillende doodsoorzaken lezen van de gesneuvelde/overleden/omgekomen mensen die voor Nazi-Duitsland vochten of zich hebben ingezet om de oorlogsmachine draaiende te houden.
Per jaar vat ik samen wat de meest voorkomende doodsoorzaak was en benoem ik de overige doodsoorzaken. Hierbij komt meteen een vermelding dat niet van alle personen een overlijdensakte te vinden is waardoor de doodsoorzaak van die personen dus onbekend blijft. Ook melden ze lang niet altijd de exacte doodsoorzaak en soms zijn ze erg gedetailleerd. De focus ligt vooral op oorzaken anders dan “gesneuveld in gevecht”. Denk hierbij onder andere aan ongevallen, ziektes en zelfmoorden.
We beginnen in 1941, de simpele reden daarvoor is dat ik daarvan al een groot aantal oorzaken in mijn database had. Hierna volgt 1940 en daarna ga ik weer logisch verder met 1942-1943-1944 en 1945. Iedereen die wel eens in de overlijdensaktes duikt merkt dat vanaf september 1944 tot november 1944 het aantal aktes summier is. De simpele oorzaak, Market-Garden en de vele gesneuvelden die weken. De aanvoer van doden was erg groot waardoor de aktes achterbleven met invullen. Ditzelfde probleem zie je vanaf februari/maart 1945 ook weer opduiken. De maanden hiertussen zijn nog enigszins vindbaar. Het gros van doodsoorzaken in die maanden is ook grotendeels “gesneuveld in gevecht”, niet geheel verrassend.
Overlijdensakte uitleg hoe je zelf kunt zoeken
In het Duits heet het “Sterbeurkunde”. Op de website Ancestry.de kun je deze vinden na het invullen van de naam, geboortedatum, overlijdensdatum en/of wat andere data. Des te meer info je invult des te beter kun je de juiste persoon vinden in plaats van dat je een lijst van 600 namen krijgt.
Iedereen kan in deze database zoeken. Wil je gedetailleerde resultaten zien dan mag je betalen. Een abonnement kost +- €40,- per half jaar en dan heb je inzicht in de database van Duitse gesneuvelden tussen 1939 en 1948.
Een zoekopdracht is het handigste te beginnen vanuit Find a Grave Ysselsteyn, mits je info wil over een gesneuvelde die daar ligt. Vaak heb je dan ook meteen de geboortedata en overlijdensdata en spellingswijze van de naam bij de hand. Vaar hier echter niet blind op, de namen zijn soms fout gespeld en overlijdensdata klopt ook niet altijd.
Soms vermelden ze de begraafdatum, of datum van aanspoelen op een strand ipv de overlijdensdatum.
De Sterbeurkundes zijn ingelezen door een AI en zo ingevoerd in het systeem. Dit werkt behoorlijk goed maar wijkt wel eens op details af. Je ziet vaak dat SSers als 44ers worden aangeduid omdat de AI de letters SS als getal leest. Nogmaals vaar hier niet blind op. Pas je zoekparameters aan als je een persoon niet gevonden krijgt. Haal de voornaam weg, of achternaam en zoek op geboortejaar en complete overlijdensdatum. Je zal zien dat je zo al veel personen kunt vinden. Soms kan de AI de voor of achternaam niet goed lezen en krijg je dus afwijkingen, speel dus een beetje qua invoer met de mogelijkheden.
Voorbeeld
Hieronder kun je een voorbeeld zien van een zoekopdracht naar Karl-Heinz Rosch. Een bekende gesneuvelde met een eigen standbeeld in Nederland, niet in 1941 gesneuveld overigens.
Ik zoek om te beginnen naar Karl Rosch die overleden is in 1944. Ik kijk dan naar wat dit oplevert aan resultaten. Nu weet ik dat de persoon die ik zoek op 6 oktober is overleden, toevallig staat deze bovenaan de lijst met 26 personen die zo heten en in 1944 omkwamen al zie je ook meteen diverse andere achternamen verschijnen die hij aandraagt als mogelijke oplossing.
Je klikt op de gezochte naam en je ziet dat hij 2 overlijdensaktes heeft in dit geval. Soms geeft de ene akte wat meer info dan de ander. Vergeet ook niet op de achterzijde te kijken, hier staat vaak de doodsoorzaak en de familie vermeld.
Het volgende probleem dat je tegenkomt is dat het vaak geschreven kaartjes zijn en niet iedereen heeft een duidelijk handschrift. Maar al hebben ze dat wel dan moet je het nog maar zien te ontcijferen door de vele afkortingen en Duitse termen. Hier heb je een mooie oplossing voor. Transkibus voor oud Duits. Een AI waar je de akte kunt uploaden en het hem laten lezen. Niet zaligmakend maar toch erg behulpzaam. Is je Duits niet goed? Daarvoor gebruik ik dan weer ChatGPT. Deze laat ik de Duitse woorden vertalen, Google translate werkt ook redelijk maar bij ChatGPT kun je doorvragen wat hij “denkt” dat het woord is als het niet duidelijk is. Wederom, niet zaligmakend maar toch vaak erg handig maar vaar ook hier niet blind op en controleer of het klopt wat hij meldt.
Veel gebruikte termen
Op de overlijdensaktes kom je vele termen tegen. Hieronder de meest gebruikte en de uitleg.
- Unfall: Door een ongeval om het leven gekomen. Dit kan een verkeersongeval zijn maar ook een val van het dak waarbij de persoon overlijdt.
- Verstorben: Overleden. Wordt hoofdzakelijk gebruikt bij een natuurlijke of niet gewelddadige dood.
- Gefallen: Gesneuveld. Veelal door een gewelddadige doodsoorzaak overleden.
- Selbstmord: Zelfmoord.
- Selbstmord durch Erschießen: Zich van het leven beroofd door schieten met een (vuur)wapen.
- Selbstmord durch Erhängen: Zich van het leven beroofd door ophanging.
- Selbstmord durch Ertrinken: Zich van het leven beroofd door verdrinking.
- Freitod: Zelfmoord.
- Ertrunken: Verdronken.
Tabel met doodsoorzaken
Hieronder de tabel met doodsoorzaken van 1-1-1941 tot en met 31-12-1941. In de lijst zijn de gegevens opgenomen van 723 bekende overledenen. Er zijn 5 onbekende doden dit jaar die dus niet meetellen in de data.
De benoemde aantallen oorzaken zijn dus op basis van overlijdensaktes. Er is geen verder onderzoek uitgevoerd per geval of de aktes 100% correct zijn.
Zelfmoorden (Selbstmord)
Op de overlijdensaktes staat te lezen “Selbstmord” of “Freitod”. Aangezien dit meestal als oneervol werd beschouwd werden deze personen apart begraven van de soldaten die in de strijd eervol sneuvelden. Ze kregen een zwart eenvoudig kruis in plaats van een wit en ze lagen bij elkaar, ze werden zonder enig militair eerbetoon ter aarde besteld.
Toch kun je niet de conclusie trekken dat iedereen die in zo’n apart vak begraven lag zelfmoord pleegde. Degene die aan een ziekte overleden kwamen hier regelmatig ook bij te liggen. Ook degene die gefusilleerd waren kregen hier een apart plekje en niet op het ereveld.
Op de begraafplaats Soestbergen in Utrecht was een zogenaamde “Zwarte kruisen afdeling” waar enkel zelfmoordenaars en gefusilleerde lagen. Deze 47 man zijn na de oorlog naar Ysselsteyn overgebracht. Op Ysselsteyn liggen de meesten van deze afdeling nu nog naast elkaar.
Het aantal zelfmoorden in 1941 bedraagt minimaal 62. Ze zijn over het hele jaar verspreid, er dus geen periode dat het aantal bijzonder afwijkt.
De jongste persoon was 17 jaar oud, de oudste was 50. De rangen variëren van manschappen tot officieren.
Op diverse overlijdensaktes staat de manier waarop zelfmoord is gepleegd. Ophanging en zichzelf doodschieten zijn de meest voorkomende manieren. Soms melden ze er specifiek het gebruikte wapen zoals een Luger P08 of een karabijn. Een enkeling nam vergif in om zich te doden.
In één geval meldt de overlijdensakte dat de betreffende persoon zelfmoord pleegde. Echter een overlijdensadvertentie in de krant, geplaatst door de weduwe, meldt dat betreffende persoon na een kort zwaar ziekbed is overleden in een lazerett. Wie spreekt daar de waarheid is de vraag al kan een combinatie van beiden ook de waarheid zijn. Zelfmoord gepleegd na een kort zwaar ziekbed of een kort zwaar ziekbed na een zelfmoordpoging.
Sprengboje
Het boek van Hans Sakkers over Ysselsteyn vermeld een geval van zelfmoord na een gemaakte fout. Heinrich Freise vond een zogenaamde Sprengbojie op het strand. Dit zijn zeemijnen in de vorm van een boei. Hij nam het voorwerp mee naar de bunker en plaatste het daar in een aparte ruimte. Hij verliet de ruimte en even later ontplofte de mijn waardoor er 2 collega’s omkwamen en 1 officier gewond raakte. Dit was voor Heinrich de aanleiding om zichzelf dood te schieten. Heinrich en zijn 2 collega’s liggen naast elkaar op Ysselsteyn.
Zelfmoord onder vrouwen
In 1941 pleegde 1 vrouw vermoedelijk zelfmoord. Agnes Haerting welke als burger actief was als spionne. Er zullen nog diverse vrouwen volgen die werkzaam waren voor de Wehrmacht.
Overige opvallende zelfmoorden
Eén persoon koos ervoor zich in het Hotel Carlton te Amsterdam van het leven te beroven dmv een vuurwapen. Bij een ander werd vermeld dat hij naar aanleiding van liefdesverdriet zijn leven nam.
Elk bericht is tot stand gekomen door gebruik te maken van diverse bronnen.
- SGLO [Studiegroep Luchtoorlog]
- Find a Grave Ysselsteyn [Fred van den Munckhof]
- Stichting Oorlogsslachtoffers [Richard Schoutissen]
- Ancestry Duitse database [Betaalde database]
- Boek: Achtung Minen-Antoon Meijers
- Boek: Duitse militaire begraafplaats Ysselsteyn-Hans Sakkers
